Nazım Terzioğlu

(D:1912 - Ö:1976)

Nazım Terzioğlu (Kayseri, 1912 - Silivri, 20 Eylül 1976) ilk öğrenimini, doğum yeri olan Kayseri'de yapmış, İstanbul'da başladığı orta öğrenimine İzmir'de devam ederek 1930'da İzmir Lisesi'nden mezun olmuştur. Ord. Prof. Dr. Cahit Arf ve Prof. Dr. Tevfik Oktay Kabakçıoğlu (1910-1971) gibi değerli matematik bilginlerinin de mezun olduğu İzmir Lisesi, o sıralarda Türkiye'nin en iyi matematik öğretmenlerine sahipti. O yıllarda Atatürk'ün isteği ile başarılı gençler yüksek öğrenim için devlet tarafından yurtdışına gönderiliyordu. Terzioğlu da bu amaçla düzenlenen sınavı kazanarak, Milli Eğitim Bakanlığı adına matematik öğrenimini görmek üzere Almanya'ya gitmiştir. Göttingen ve Münih üniversitelerinde yüksek öğrenimini bitirmiş ve doktorasını dönemin ünlü matematikçisi Prof. Dr. Constantin Caratheodory'nin (1873-1950) danışmanlığında yapmıştır. Constantin Caratheodory; Edirne, İstanbul ve İzmir'de yaşamış bir Rum ailesine mensuptu. Kendisiyle aynı adı taşıyan dedesi Constantin Caratheodory (1802-1879), II.Mahmud'un özel hekimi, saray hekimi ve 1827 yılında açılan ilk modern tıp okulumuz Tophâne-i Amire'nin de cerrahi hocasıydı. Onun oğlu, matematikçi Caratheodory'nin babası Stephan Caratheodory (1836-1907) ise hukukçuydu ve Osmanlı İmparatorluğu'nun Brüksel maslahatgüzarıydı. Almanya'daki öğrenimini bitirdikten sonra yurda dönen Terzioğlu, İÜ Fen Fakültesi Matematik Enstitüsü'nde Riyazi Mihanik ve Yüksek Hendese asistanı olarak göreve başlamıştır (1937). 1942'de doçent olmuş ve ertesi sene naklen, yeni kurulan Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Matematik Enstitüsü Profesörlüğüne atanmıştır (1943). Bu fakültede iki yıl çalıştıktan sonra, profesör olarak İÜ'deki görevine dönmüştür (1944). 1950-1952 yıllarında Fen Fakültesi Dekanlığı yapmıştır. Terzioğlu, bu yıllarda ülkemizin büyük eksikliğini duyduğu bazı bilimsel kurumların kuruluşunu gerçekleştirmiştir. Bunlar, İÜ Jeofizik Enstitüsü, İstanbul Baltalimanı'nda Hidrobiyoloji Enstitüsü ve Uludağ'da Prof. Dr. Adnan Sokullu ve Prof. Dr. Sait Akpınar ile birlikte kurduğu Kozmik Şua En-stitüsü'dür. Fen Fakültesi Dekanlığı'nın ardından aynı fakültede Matematik Enstitüsü Analiz Kürsüsü Başkanlığı'na getirilmiştir (1953). Karadeniz Teknik Üniversitesi (KTÛ)'nin kuruluşunda büyük emeği geçen Terzioğlu, 1965-1967 yıllarında, İU'ndeki görevini korumakla birlikte, önce vekaleten, sonra da asaleten bu üniversitenin kurucu rektörlüğünü yapmıştır. KTÜ'nde, Türkiye'nin ilk Temel Bilimler Fakültesi'ni kurma şerefi onundur.

1967'de İÜ Fen Fakültesindeki görevine dönen Terzioğlu, 1969 ve 1971 yıllarında İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü'ne seçilmiş ve bu görevini iki dönem sürdürmüştür (28 Ekim 1969 - 28 Ekim 1971 ve 28 Ekim 1971 - 31 Mayıs 1974). Rektörlüğünün ilk yıllarında, Şehzade Camii manzumesine ait tarihi imaret binasını Vakıflar'dan tahsisen alarak restore ettirmiş ve buraya son sistem bir matbaa yerleştirerek, 6 Ağustos 1971'de Fen Fakültesi Matematik Araştırma Enstitüsü adıyla hizmete sokmuştur. Bu enstitüde yabancı ülkelerden bağış ve satın alma yoluyla sağladığı 2.000 ciltlik bir matematik kütüphanesi de kurmuştur. Ölümünden sonra, Fen Fakültesi'nin teklifi üzerine, "Nazım Terzioğlu Matematik Araştırma Enstitüsü" adını alan enstitü 2000 yılında kapatılmıştır. Silivri Belediyesi ile yaptığı görüşmeler sonucunda, Silivri'de 35 dönümlük bir arazinin İstanbul Üniversitesi'ne bağışlanmasını temin eden Terzioğlu, bu arazinin bir bölümünde Fen Fakültesi Matematik Araştırma Enstitüsü'ne bağlı 18 çalışma odası, 3 büyük konferans salonu, kütüphane ile yurtdışından gelecek biliminsanlarını ağırlamak üzere bir de misafirhane yaptırmıştır. Terzioğlu, lisans üstü öğretime çok önem verir ve yetenekli gençlerin özel olarak yetiştirilmesi gerektiğine inanırdı. Bu ortamı sağlamak için, 3 Eylül 1973 tarihinde hizmete giren Silivri tesislerinde; kongre, seminer, kollokyum, yaz kursları, geliştirme kursları düzenleyerek yabancı biliminsanlarını davet etmiş ve bu suretle genç kuşakların yetişmesine önemli katkılarda bulunmuştur.

Terzioğlu'nun Silivri tesislerinde düzenlediği bilimsel toplantılar şunlardır: 10-14 Şubat 1973: "I. Yurtiçi Matematikçiler Toplantısı"; 9-14 Temmuz 1973: "Uluslararası Sonlu Grupların Gösteriliş Teorisi Yaz Semineri" ile ilgili hazırlık kursu.; 15-28 Temmuz 1973: "Uluslararası Sonlu Grupların Gösteriliş Teorisi Yaz Semineri"; 20 Ağustos - 9 Eylül 1973: "Uluslararası Fonksiyonel Analiz Sempozyumu"; 8-21 Eylül 1975: "Uluslararası Cebrik Sayılar Teorisi Sempozyumu" ile ilgili hazırlık kursu.; 22-27 Eylül 1975: "Uluslararası Cebrik Sayılar Teorisi Sempozyumu";23-26 Nisan 1976: "II. Yurtiçi Matematikçiler Toplantısı"; Ağustos 1976: "Ultrases Kongresi" (Fizikçilerle ortak); 5-11 Eylül 1976: "Uluslararası Fonksiyonel Analiz Kongresi"; 20-25 Eylül 1976: "Uluslararası Rolf Nevanlinna Sempozyumu". Terzioğlu'nun hocası olan Finlandiyalı Prof.Dr. Rolf Nevanlinna için düzenlenen bu sempozyumun açılış günü sabahı Terzioğîu bir kalp krizi geçirerek vefat etmiş, buna rağmen programda bazı değişiklikler yapılarak sempozyum tamamlanmıştır. Terzioğlu'nun 22 Eylül'de yapılan cenaze törenine konuk matematikçiler de katılmış ve sempozyum 23 Eylül'de başlamıştır. Terzioğlu bu sempozyumun onur konuğu seçilmiş, Prof.Dr. Rolf Nevanlinna'ya istanbul Üniversitesi tarafından "doctoris honoris causa" unvanı tevcih edilmiştir.

1970'li yıllarda Milli Eğitim Bakanlığı, ortaöğretimde modem matematik okutulmasını kararlaştırmıştı. Fakat mevcut öğretmenler, modern matematik bilgilerine sahip değildi. Terzioğlu, Silivri tesislerinde Milli Eğitim Bakanlığı ile ortak kurslar düzenleyerek matematik öğretmenlerinin modem matematiği öğrenmesini sağlamış ve bu sayede okullarda öğretime geçilebilmiştir. Silivri'deki arazinin arta kalan bölümünde, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi'ne bağlı "Silivri Toplum Sağlığı Enstitüsü" kurulmuştur. Günümüzde bu tesisler, "İstanbul Üniversitesi Toplum Hekimliği Uygulama ve Araştırma Merkezi" adını taşımaktadır. Burada, ayrıca Sağlık Bakanlığı ile ortak faaliyet gösteren "Silivri, Çatalca, Büyükçekmece Sağlık Grup Başkanlığı Ünitesi" de yer almaktadır. Buraya bağlı sağlık ocaklarında, tıp öğrencileri kırsal hekimlik stajı yapmakta ve yöre halkına da sağlık hizmeti götürülmektedir. Matematik Araştırma Enstitüsü'nün Silivri'deki binalarında bugün İşletme Fakültesi İşletme İktisadı Enstitüsü'ne bağlı, "Prof. Dr. Nazım Terzioğlu Üniversite Sonrası Araştırma ve Uygulama Merkezi", kısa adıyla "UNİSAM" faaliyetini sürdürmektedir. Burada yılda 4 kez yöneticilik ve işletme idaresi programı uygulanmakta ve firmaların orta kademe yöneticilerine hitap eden kısa süreli uzmanlık seminerleri yapılmaktadır. Ayrıca Sorbonne Üniversitesi Matematik Bölümü ve New York'taki New School, 2 senede bir, 3-4 hafta süren uluslararası matematik seminerleri düzenlemektedir.

Nazım Terzioğlu'nun rektörlüğü dönemindeki hizmetlerinden biri de Enez'de Dragonya adı verilen yörede, İstanbul Üniversitesi için, 100 dönümlük bir arazi temin etmesi olmuştur. Burada su ve güneşin insan sağlığı üzerindeki etkilerini incelemek üzere, İstanbul Üniversitesi Mediko-Sosyal Hidro-Helyo Terapi Araştırma Merkezi'nin kurulmasına önayak olmuş ve bugün kullanılmakta olan, İstanbul Üniversitesi Enez Sosyal Tesisleri'nin büyük bir kısmının yapımını gerçekleştirmiştir. 1924'de Atatürk'ün emriyle kurulan İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, eski Medresetü'l-Kuzât binasına yerleştirilmişti. Buraya Yıldız Sarayı'ndan, çok değerli elyazma ve basma eserler, fotoğraf albümleri ile belgeler getirilmişti. Zamanla biriken yeni yayınlar da eklenince bu bina kitapları taşıyamaz bir duruma gelmiş ve çökme tehlikesi başgöstermişti. Bunun üzerine yeni bir kütüphane binası yapmak için teşebbüse geçilmiş ve 1961-1962 yıllarında, İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi'nin arsası temin edilmişti. İstanbul Belediyesi ile çıkan bir uyuşmazlık nedeniyle inşaatına bir türlü başlanamamıştı. Terzioğlu'nun bürokratik engelleri aşması sonucunda, 14 Ekim 1970'te temeli atılan İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi'ne, yeni kitap ve dergiler taşınmış, elyazma eserler ile belgeler ise müze haline getirilen eski binada bırakılmıştır. İstanbul Üniversitesi'nin Avcılar Kampüsü'nün inşaatı da Terzioğlu'nun rektörlüğü sırasında başlamıştır. 25.8.1972'de zamanın Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay tarafından temeli atılan kampüste, bugün, kuruluşunda Terzioğlu'nun büyük emeği bulunan Veteriner Fakültesi ile İşletme ve Mühendislik Fakülteleri, Teknik Bilimler Meslek Yüksek Okulu öğretimlerini sürdürmektedir. Matematik biliminin yurdumuzda gelişmesi yolunda büyük çabalar sarf eden Terzioğlu, matematiği, hevesli ve yetenekli öğrenci kitlelerine yaymak gerektiğini düşünüyordu. Bu amaçla ilk kez, Türkiye çapında, lise öğrencilerine yönelik bir matematik yarışması organize etmiştir (1961).

Kurucu üyelerinden olduğu ve 20 yıl başkanlığını yaptığı (1956-1976) Türk Sırfî ve Tatbikî Matematik Derneği'nde, meslekdaşları ile birlikte lise öğrencileri için, 1963-1969 yılları arasında, 34 matematik kitabının yayınlanmasını sağlamıştır. Daha sonra, Türk Matematik Derneği adını alan bu kuruluş Terzioğlu'nun gayretleriyle, matematiğin gençlere sevdirilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Terzioğlu ayrıca, 1972 yılında Fen Fakültesi Matematik Bölümü'nde, bir Nümerik ve Hesap Makineleri Kürsüsü kurmuştur. Başkanlığını yürüttüğü bu kürsü vefatından sonra lağvedilmiştir. Nazım Terzioğlu, 1 Mart 1942 tarihinde Zeynep Hanım Konağı ile birlikte yanmış olan İstanbul Darülfünunu Fen Şubesi Matematik Kütüphanesi'ni .kurmak için büyük çabalar harcamış, NATO ve çeşitli ülkelerden sağladığı bağışlarla Fen Fakültesi Matematik Kütüphanesi'ni zenginleştirmiştir.

Matematik kültürümüze ve bilim tarihine yaptığı katkılardan biri de direktörlüğünü yaptığı Matematik Araştırmaları Enstitüsü'nde bir program dahilinde matematiğe ait İslâm literatürünü taratmak ve antik matematikte kalan koniklere ait bilgileri değerlendirerek bilim dünyasına sunmak olmuştur. Bu çalışmalar sonunda, Arapça iki eski matematik metninin tıpkıbasımını yayınlamıştır. İlki, Pergeli Apollonios'un (MÖ 262-190) koniklere dair, Conica adlı eserinin, Benî Mûsâ b. Şâkir (ö.873) tarafından Mecmuâtü'r-risâil adı ile yapılan Arapça çevirisinin önsözüdür. Das Vorwort des Astronomen Banî Mûsâ b. Şâkir adı ile basılan bu önsöz, Pergeli Apollonios'un Conica adlı eserinin İslam dünyasına geçişini canlı bir şekilde anlatmaktadır. Bundan sonra, Îbnü'l-Heysem'in (965-1039) Apollonios'un Conica adlı eserinin konikler hakkındaki kayıp 8. kitabının başka kaynaklardan yararlanarak yeniden yazmış olduğu nüshasının tıpkıbasımını yayınlamıştır. Das Achte Buch zu den Conica des Apollonios von Perge adını taşıyan bu kitabın giriş bölümünde özetle şu bilgiler verilmektedir: "Antik matematikte koniklere karşı ilgi Menaichmos (MÖ IV. yy) ile başlar ve Pergeli Apollonios ile zirveye ulaşır. Apollonios kendinden önceki bilgileri işlemek ve kendi buluşlarını da katmak sureti ile Conica adlı ünlü eserini yazmıştır. Sekiz kitaptan oluşan bu eserin ilk 7 kitabı bilinmekte olup 8. kitabı kayıptır. Bu alanda çalışan İslâm ve Batı matematikçileri 8. kitabın yeniden inşasına (rekonstruksiyon) çalışmışlardır. Bunların en başarılısı Edmund Halley'in (1656-1742) Apollonii Per-gaei conicorum (Oxoniae, 1710) adlı eseridir. îbn el-Heysem'in yeniden inşa ettiği, Conica'yı tamamlayan 8. kitabı, Manisa Kütüphanesi No. 1796'da kayıtlı olan Mecmu'âtü'r-risâil'de 4. makale olarak yer alan Makâlâtü'l-Hasan b.el-Hasan b.el Heysem fî el-kitâbü'l-mahrûtât adını taşımaktadır. îbn el-Heysem'in bu çalışmayı Hallcy'den yaklaşık olarak 700 sene önce yapmış olması ilginçtir." Terzioğlu, bu program çerçevesinde, İbnü'l-Heysem'in 415 / 1024 tarihinde kendinden önce yapılmış çevirileri de inceleyerek Arapça'ya çevirdiği, Conica'nm ilk 7 kitabını yayına hazırlıyordu. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, No.2762'de bulunan yazmanın tıpkıbasımı bittiği sırada Terzioğlu vefat etmişti. Kitabın başına koymak istediği koniklerin tarihine dair bölüm yarım kaldığı için baskıdan çıkarılmış ve basımı Kitâb al-Mahrûtât Das Buch der Kegelschnitte des Apollonios von Perge adıyla Matematik Araştırma Enstitüsü tarafından tamamlanmıştır. Yazmanın tavsifi ve mukaddimesinin mealen çevirisinin verildiği Türkçe ve Almanca bir bölüm ihtiva etmektedir. Terzioğlu'nun Türk bilim tarihine yaptığı en önemli hizmetlerden biri de Türk Matematik Derneği Başkanı olduğu yıllarda Salih Zeki Bey'in (1863-1921) Asâr-ı Bakiye (C. I-II, İstanbul, 1329/1913) adlı eserinin basılı ilk iki cildi ile elyazması 3. cildini (Yazma nüshaları için bkz. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 903, 904, 905) Latin harflerine çevirterek genç kuşakların istifadesine sunmayı düşünmüş olmasıdır. Fen Fakültesi'nde dekanlık yapmış olan Prof. Dr. Hüsnü Hamit Sayman tarafından çevrilen ve matematik tarihimize ışık tutacak olan Asâr-ı Bâkiye'nin yayın hakkı Türk Matematik Derneği'ne aittir. Hâlâ basılmamış olması bilim tarihimiz açısından büyük bir kayıptır. II. Dünya Savaşı öncesi kurulmuş olan Balkan Matematikçiler Uni-onu'nun (Union Balkanique des Mathematiciens) canlanmasında önemli payı olan Terzioğlu, iki dönem bu kuruluşun başkanlığını yapmıştır (1966-1971). Ayrıca bu birliğin, 29 Ağustos 1972 tarihinde İstanbul'da düzenlediği, IV. Balkan Matematikçileri Kongresi'nin de başkanlığına getirilmiştir. Diğer uluslararası faaliyetleri arasında Türkiye'yi uluslararası Matematik Birliği'ne (International Mathematical Union) üye yapması da unutulamayacak bir hizmettir.

Nazım Terzioğlu, öğrenci olaylarının yoğunlaştığı 1970 yılında, Hamdullah Suphi Tanriöver'in varislerinden, Horhor'daki Abdüllatif Suphi Paşa Konağı'nın satın alınmasını gerçekleştirmiştir. Rektörlük, rektörlüğe bağlı kuruluşlar ve büroların taşındığı konak, 1983 yılında, İstanbul Tıp Fakültesi Deontoloji ve Tıp Tarihi Ana Bilim Dalı'na tahsis edilmiştir. Terzioğlu'nun ölümünün 10. yılında, 19 Aralık 1986 tarihinde yapılan bir törenle, bu binanın bir salonuna, "Prof. Dr. Nazım Terzioğlu Kütüphanesi" adı verilmiştir. Bu satırların yazarı bu odada oturmaktan kıvanç duymaktadır. 1973 yılında Hahnemann Medical Society of America üyeliğine seçilen Terzioğlu, 1974'te Türk-alman ilişkilerinin gelişmesindeki gayret ve çalışmaları nedeniyle Alman Cumhurbaşkanı tarafından Federal Alman Cumhuriyeti'nin Liyakat Madalyası ile ödüllendirilmiştir. Ayrıca, Prag Üniversitesi ile Finlandiya- Jyvackylan Üniversitesi'nce verilmiş iki madalyası vardır. Prof. Dr. Nazım Terzioğlu'nun anısına düzenlenen, III. Yurtiçi Matematikçiler Toplantısı'nda, 26 Mayıs 1977 günü yapılan bir törenle, Silivri'deki tesislerin bahçesine bir büstü dikilmiştir. Nazım Terzioğlu, yurdumuzda matematiğin gelişmesine yaptığı katkılar nedeniyle, 2 Aralık 1982 tarihinde TÜBİTAK Hizmet Ödülü'ne layık görülmüştür. Ailesi, hayatı boyunca Türkiye'de matematiğin gelişmesi, araştırma ortam ve potansiyelinin yaratılması için çaba göstermiş olan Terzioğlu'nun adına bir Matematik Araştırma Ödülü ihdas etmiştir.

Eserleri

• Kitâb al-Mahrûtât. Das Buch der Kegelschnitte des Apollonios von Perge (İstanbul, 1981).
• Das Achte Buch zu den “Conica” Apollanics von Perge / rekonstruiert von: Ibn al-Hayşam (Matematik Araştırma Enstitüsü, 1974).
• Das Vorwort des Astronomen Banî Musa b. Şâkir zu den Conica des Apollonios von Perge (İstanbul Güzel Sanatlar Matbaası, 1974).
• Analiz Problemleri (İstanbul, 1973).
• Lise Fen Kolu İçin Modern Geometri: Fasikül I- II- III (Georges Papelier'den çeviri; İstanbul, 1968).
• Diferansiyel ve integral Hesap (Edmund Landau'dan çeviri; İstanbul 1961).
• Lise Fen Kolu İçin Modern Geometri: Konikler (Ahmet Nazmi İlker ile, İstanbul 1960).
• Liseler İçin Cebir Temrinleri (Paul Aubert ve Georges Papelier'den çeviri; İstanbul 1960).
• Finsler Uzayında Gauss-Bonnet Teoremi (İstanbul, 1948).
• Fonksiyonlar Teorisine Başlangıç / Fonksiyonlar Teorisi. 2 Cilt. (Konrad Knopp'dan çeviri, İstanbul 1938-1939).
• Über Finslersche Raeume (Münih, 1936).