Hamit Dilgan

(D:18.03.1901 - Ö: 13.11.1976)

TMD 75. Yıl Kitapçığı için Özkan Değer tarafından derlenmiştir.

Biyografisi

Ahmet Hamit Dilgan, 18 Mart 1901’de İstanbul’da doğdu. 1921’de Vefa Lisesi’nden mezun oldu. Aynı yıl kayıt olduğu İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi’nde matematik ve genel fizik lisansı öğrenimi görerek 1924’te tamamladı. Eğitimini bir yıl daha sürdürerek bu fakülteden astronomi sertifikası da aldı. 1925’te Kandilli Rasathânesi astronomi bölümünde yaptığı bir yıllık stajdan sonra rasathânenin astrofizik ve jeofizik şubelerinin muavinliğine getirildi. 1932’ye kadar devam eden bu görevi sırasında Fatin Gökmen’le çalışan üç kişiden biriydi, özellikle jeomanyetik ve sismoloji alanında çalışmalar yürüttü. 1926-1934 yıllarında Boğaziçi Lisesi’nde matematik, 1930’da Fen Fakültesi’nde astronomi ve gök mekaniği dersleri verdi.

1932’de Yüksek Mühendis Mektebi’ne matematik muallim muavini (doçent) olarak tayin edildi. 1934’te genel matematik-1 grup muallimi, analiz II ve rasyonel mekanik tatbikat muallimi oldu. 1944’te İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi’nde matematik ve tatbikî matematik profesörlüğüne getirildi. 1936-1946 arasında İstanbul Teknik Okulu’nda (Yıldız Teknik Üniversitesi) genel matematik muallimliği yaptı. 1946’da kürsü başkanı oldu ve 1960 yılına kadar bu görevde kaldı. 1948’de Türk Matematik Derneği’nin kurucu on üç üyesi arasında yer aldı. İstanbul Teknik Üniversitesi’nde, 1939’da Erzincan’da gerçekleşen şiddetli depremin ardından başlatılan deprem çalışmaları neticesinde UNESCO’nun da teknik yardımıyla 1952’de Sismoloji Enstitüsü’nü kurdu, 1956’ya kadar müdürlüğünü yürüttü. Bu görevi sırasında biri İstanbul Teknik Üniversitesi’ndeki merkez olmak üzere Kastamonu ve Çine’de üç deprem istasyonu kurup burada yabancı uzmanlarla birlikte çalıştı. 1954’te on bir kişiyle birlikte Türk Astronomi Derneği’nin kuruluşunda yer aldı.

1959 yılında katıldığı IX. Uluslararası Bilim Tarihi Kongresi’nde, “Büyük Matematikçi Ömer Hayyam” adlı eseri ve “İbnü’l-Heysem’in izoperimetre problemi” hakkındaki bir yazısı sebebiyle ünlü Alman matematikçi Leonhard Euler adına verilen Euler madalyasıyla ödüllendirildi. 1963’te İstanbul Teknik Üniversitesi’ndeki otuzuncu meslek yılı kutlandı. 1966-1967 ve 1968-1969 yıllarında rektörlüğe bağlı Elektronik Hesap Merkezi’nde müdürlük yaptı. Müzik ve şiire de ilgi duyan, Fransızca, Almanca, İtalyanca ve Arapça biliyordu.

Hamit Dilgan’ın bilim hayatı fen bilimleri ve Yüksek Mühendis Mektebi’nde çalışmaya başladıktan sonra eğilmeye başladığı bilim tarihi alanlarındaki çalışmalarıyla devam etmiştir. Hamit Dilgan, Fen Fakültesi’nde öğrencisi olduğu, Ortaçağ İslâm matematikçilerinin eski Yunan matematik bilgisini ne ölçüde geliştirdiklerini ortaya koymayı amaçlayan Sâlih Zeki’nin etkisinde Ortaçağ İslâm matematik tarihi alanında çalışmalar yapmış, araştırmalarını Sâlih Zeki’nin ele aldığı isimler üzerinden sürdürmüştür. Ancak Dilgan bu çalışmalarında çağdaşı olan bilim tarihçisi Aydın Sayılı gibi, Türkiye Cumhuriyeti’nin o dönem milliyetçi politikasına uygun biçimde özellikle Türk bilim insanlarının katkıları üzerinde yoğunlaşmıştır.

Dilgan bilim tarihi alanındaki ilk yayınını 1940’ta yazdığı “Türk ve Arap Riyâziyesi” başlıklı makale ile gerçekleştirmiştir. Ardından on beş yıl kadar konuyla ilgili birkaç kısa makale yayımlamış, 1955’te, yaklaşık yirmi yıldır üzerinde çalıştığı “Matematiğin Tarih ve Tekâmülüne Bir Bakış” adlı eserinden sonra araştırmalarında bilim tarihine ağırlık vermiştir.

1947 yılından itibaren İstanbul, İskenderiye, Kahire, Paris ve Roma kütüphanelerinde yaptığı bilim tarihi araştırmaları yanında 1958’de Münih’te bulunduğu esnada matematik tarihçisi Kurt Vogel ile kurduğu temas onu yeni çalışmalara sevketmiştir. 1956 ve 1959 yıllarında VIII ve IX. Uluslararası Bilim Tarihi kongrelerine tebliğleriyle katılmış, 1960’ta tekrar Paris ve Münih’te bilim tarihi araştırmaları yapmıştır.

Prof.Dr. Hamit Dilgan 13 Kasım 1976 tarihinde İstanbul’da vefat etti. 16 Kasım 1976 Salı günü İTÜ Taşkışla binasında yapılan törenden sonra Şişli Camiinde kılınan cenaze namazını müteakip Feriköy Mezarlığında toprağa verildi.

Makaleleri

Yabancı Dildeki Makaleleri

[1] La Struttura interna della Terra, avec P. Caloi, Annali di Geofisica, vol. 4, No. 4, (Recensioni) AJS, 1951.

[2] Sur la vitesse moyenne des planètes, İTÜ Bülteni 4 (1951), no. 1, 21–24.

[3] L’Institut Seismologique de l’İTÜ et le development des Recherches Seismologiques en Turquie, avec G. Grenet et F. Roesli, Reunion de Stuttgart, 23-28 Sept. 1952, UGGI, 2 Annee, 1953, vol. 2.

[4] Le Tremblement de Terre de Yenidje, avec Hagiwara Takahiro, Travaux Scientifiques, UGGI, Assemblee de Rome, 1954, vol. A-19, pp 287-295, Association de Seismologie et de Physique de l’Interior de Terre.

[5] Sur quelques cas particuliers du problème des deux corps de masses variables, İTÜ Bülteni 8 (1955), 42–49.

[6] Hassan Ben Haithem et les manuscrits existants dans les bibliothèques d’Istanbul, İTÜ Bülteni 8 (1955), 36–41.

[7] Nassireddin Toussi grande scienziato matematico, (Italian) Atti dell’VIII Congresso Internazionale di Storia delle Scienze, Firenze, 3–9 Settembre 1956, pp. 183–191. Tipografia Giuseppe Bruschi, Firenze, 1958.

[8] Sur un problème indéterminé d’Ibni Hamza. İTÜ Bülteni 10 (1957), sayfa 31–35.

[9] Sur un Probleme Isoperimetrique d’Ibn-i-Haitam, Actes du IX. Congres International d’Histoire des Sciences, Barcelona-Madrid, 1959, pp 453-461.

[10] Démonstration du Ve Postulat d’Euclide par Schams-ed-din Samarkandi: Traduction de l’ouvrage Aschkâl-üt-teessis de Samarkandi, Revue d’histoire des sciences et de leurs applications, Vol. 13, No. 5 (Juillet-Septembre 1960), pp. 196-197.

Türkçe Makaleleri

[1] Maden aramanın yeni usulleri, YMM Mecmuası, No. 87-92, Mayıs 1935, sayfa 1160-1172.

[2] Türk ve Arap Riyaziyesi, Matematik Kültür, sayı 2, İstanbul, 1940, s. 2-6.

[3] Kozmogoni Meselesi ve Hayatın Kâinata Yayılışı, Matematik Kültür, Sayı 6, 1940.

[4] Harmonik Analizde Zipperer metodu, Selim Palavan ile birlikte, İTÜ Dergisi, Cilt I, Sayı 4, 1943.

[5] Küresel Dalga Denkleminin Laplace Metodu ile İntegrasyonu, İTÜ Dergisi Cilt 1, Sayı 3, 1943.

[6] Seismoğraf Teorisi ve İstanbul Rasathanesinin Seismoğrafları, İTÜ Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, Sayfa 1-12, 1944.

[7] Küresel Sarkaç Teorisine Dair Bir Kritik, Selim Palavan ile birlikte, İTÜ Dergisi, Cilt 2, Sayı 5, 1944.

[8] Tayyarecilikte Hava Previzyonu, İTÜ Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, 1944.

[9] Bir aritmetik problemi, Matematik-Fizik-Kimya, Ocak 1946, Cilt II, Sayı 9-10, sayfa 135-136.

[10] Cauchy Eşitsizliği, Matematik-Fizik-Kimya, Cilt II, Sayı 13-14, sayfa 200-201, Mart 1946.

[11] Matematiğin tekniğe tatbikinin rolü, Selim Palavan ile birlikte, İTÜ Dergisi, Cilt 5, Sayı 2,3, 1947.

[12] Matematiğin teknikteki rolüne dair birkaç problem, Selim Palavan ile birlikte, İTÜ Dergisi, Cilt 6, Sayı 1,2, 1948.

[13] Yerkürenin İç Yapısı, İTÜ Dergisi, Cilt 8, Sayı 4, 1950.

[14] Türkiye’de sismolojik işler hakkında izahlı not, İTÜ Dergisi, Cilt 9, Sayı 1, 1951.

[15] Takvimler ve Tarihî Vakaların Yıldönümü, İTÜ Dergisi, Cilt 9, Sayı 1, sayfa 11-14, 1951.

[16] Deprem foküslerinin tayini ve bazı derinlik münasebetleri, sayfa 103-114, Fikri Santur (1878-1951) Hatırasına, Kutulmuş Basımevi, İstanbul, 1952,

[17] Antalyalı Apollonius, İTÜ Dergisi, Cilt 9, Sayı 1-2, sayfa 1-4, 1953.

[26] Galileo Galilei, İTÜ Dergisi, Cilt 22, Sayı 5, sayfa 1-4, 1964.

[27] Paralel Olmayan Kenarlarından Birine Göre Yamuğun Eylemsizlik Momenti, Fen Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, 1968.

[28] $ x^3+y^3=z^3+t^3 $ denkleminin tam sayı çözümleri, 8 sayfa, Prof. Dr. Mustafa İnan (1911-1967) Anısına, Arı Kitabevi Matbaası, İstanbul, 1971.

[29] Leonardo da Vinci ve matematiksel bilimler, 6-10 sayfa, Bülten İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Yapı Araştırma Kurumu, Sayı 1, Ocak 1977.

Kitapları

[1] Kürevi müsellesat (Küresel Trigonometri), 188 sy, Yüksek Mühendis Mektebi 1. sınıf Riyaziye erslerinden, 1933.

[2] Kürevi Hey’et ve Geofizik (Küresel Astronomi ve Jeofizik) – Birinci cilt, 188 sy, birinci baskı, İstanbul, YMM Matbaası, Nafia Vekâleti YMM Kütüphanesi, Sayı 18, 1935.

[3] Riyaziye I: Cebir, Fasikül: 1, YMM Basımevi, İstanbul, 218 sy, Nafia Vekâleti YMM Kütüphanesi, Sayı 39, 1937.

[4] Riyaziye I: Cebir, Fasikül: 2, YMM Basımevi, İstanbul, 184 sy, Nafia Vekâleti YMM Kütüphanesi, Sayı 42, 1938.

[5] Riyaziye I: Cebir, 2. Baskı, İstanbul, Nafia Vekâleti, 251 sy, Nafia Vekâleti YMM Kütüphanesi, Sayı 42, 1938.

[6] Analiz II, YMM Basımevi, İstanbul, 344 sy, Maarif Vekâleti YMM Kütüphanesi, Sayı. 77, 1942.

[7] Yüksek matematik I: Cebirsel Hesap, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 164, 269 sy, İstanbul, Teknik Üniversitesi Matbaası, 1949.

[8] Yüksek matematik II: Vektörel cebir, İTÜ Matbaası, 81 sy, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 181, 1949.

[9] Matematiğin tarih ve tekamülüne bir bakış /Dilgan, Hamit, 1955 (İstanbul : İTÜ Matbaası).

[10] Büyük Türk âlimi Nasîreddîn Tûsî /Dilgan, Hamit, 1956 (İstanbul : Teknik Üniversite Matbaası).

[11] Muhammed İbni Mûsâ el Harzemî /Dilgan, Hamit, 1957 (İstanbul : Berksoy Matbaası).

[12] Keops piramidine dair bazı matematik hassalar /Dilgan, Hamit, 1957 (İstanbul : Berksoy Matbaası).

[13] Büyük matematikçi Ömer Hayyâm /Dilgan, Hamit, 1959 (Şirketi Mürettibiye Basımevi).

[14] Sun'i peykler ve gök mekaniği /Dilgan, Hamit, 1961 (İstanbul : Kutulmuş Matbaası).

[15] Bizans'ın matematik kültürü /Dilgan, Hamit, 1963 (İstanbul : Kutulmuş Matbaası).

[16] Şair matematikçi Ömer Hayyâm /Dilgan, Hamit, 1964 (İstanbul : Şirketi Mürettibiye Basımevi).

[17] İhtimaller hesabının temelleri stokastik zincirler ve bekleme olayları, İTÜ Kütüphanesi, Sayı 603, 71 sayfa, Şirketi Mürettibiye Basımevi, İstanbul, 1964.

[18] İhtimaller hesabı ve stasyoner markof zincirleri, 1965 Yaz Semineri Konferans ve Uygulamaları, Sayfa 1-29, Elektronik Hesap Merkezi Yayınları, Sayı 5, Teknik Üniversite Matbaası, İstanbul, 1967.

[19] Oyunlar teorisi, İstanbul, İTÜ, 23 sayfa, 1969.

[20] Sezgisel topoloji: Graflar ve Boole Cebrine Giriş, Arı Kitabevi Matbaası, İstanbul, 143 sayfa, 1971.

[21] Genel matematik 1: cebir, İstanbul, İTÜ, 181 sayfa, 1972.

Çevirileri

[1] Wittenbauer, Ferdinand ve Theodor Pöschl, Teknik Mekanik Problemleri, Fasikül I, II, III, Teknik Üniversitesi Basımevi, İstanbul, 1946-1947, 213-132-202 sayfa, (Selim Palavan ile birlikte).

[2] V. Vladimirov, Eski Mısır Mimarisindeki Nispetler (Selim Palavan ile birlikte) 76 sayfa, İstanbul, 1947.

Ansiklopedi Maddeleri

[1] Qādī Zāda al-Rūmī, Dictionary of Scientific Biography, Vol. XI, sayfa 227-229, 1970.

[2] Al-Samarqandī, Shams Al-Dīn Muhammad Ibn Ashraf Al-Husaynī, Dictionary of Scientific Biography, Vol. XII, sayfa 91, 1970.

Kaynakça

1. https://islamansiklopedisi.org.tr/dilgan-ahmet-hamit
   
2. Alp Eden, Toplumun Eylem Matematiği: Ahmet Hamit Dilgan, Matematik Dünyası 28, 110 (2021): 79–90.
   
3. https://kasif.mkutup.gov.tr
   
4. MathSciNet